تاریخچه چای در چهار گوشه جهان

به من بگو یک فنجان چای گرم می‌­خواهی یا یک لیوان چای سرد؟ چای تو می‌تواند مثل ماچا باشد، سابیده شده در هاون‌­های سنگی ژاپنی در جریان مراسم چای‌خوری سنتی در اتاق‌­های مخصوص، روی تاتامی و با صرف وقت بسیار به عنوان عملی برای مراقبه و تعالی شخصی، یا داخل لیوانی شیشه‌­ای، مخلوط با هل و گل­‌های وحشی، دم کشیده داخل قوری گل­‌داری روی آتشِ هیزمِ صحرایی در مراکش، تحفه درویشیِ بادیه‌­نشین‌­های بی‌­آلایش. تاریخچه چای هر دوی این‌ها را در دل خود دارد.

شاید هم چای را دختر جوانی با موهای وز مشکی رنگ، لباسی قرمز و چهره سبزه در سَن خوان (San Juan) تعارف می‌­کند. فلاسک آب جوش در یک دست و فنجانی از جنس کالاباسا (Calabash) در دست دیگر. کالاباسا کدویی است که از خشک شده آن ظروف مختلف می‌تراشند، از جمله فنجان چای یا یِربا ماته (yerba mate). اینجا یربا ماته را با نی می‌­نوشند. دختر و دوستش تقریبا هر روز عصر همدیگر را در حیاط خانه می‌بینند، وقتی آفتاب عقب رفته و حیاط ساده خانه با درختان و بوته‌­های سبز داخل باغچه­‌‌اش خلوتگاهی آرام برای جدا شدن از جریان بی­‌وقفه زندگی در خیابان‌­های شلوغ است.

آنها روی میز و نیمکت چوبی داخل حیاط می­‌نشینند و چند ساعت از هر دری حرف می‌­زنند. دختر جوان، ماته را نه یک نوشیدنی، بلکه سنت آرژانتین می‌­داند، سنتی بسیار عمومی، طوری که هر کسی این چای تلخ و پر کافئین را در خانه خودش درست می­‌کند، و این کار هیچ وقتِ خاصی ندارد. تمام روز می­‌توان ماته داغ درست کرد و لذت برد.

تصویر بعدی، متعلق به زنی میانسال در روسیه است، با موهایی که به دقت رنگ شده و پشت سرش جمع کرده. او چای سیاه را روی سماور دم می­‌کند و همراه اعضای خانواده با انواع شیرینی­، پای، تارت، پیراشکی‌­های گوشت، مربا و خوراکی‌­های رنگارنگ خانه‌­پز، درون فنجان‌­های گلدار چینی می­‌نوشند و از هر دری حرف می­‌زنند. چای در سرمای استخوان‌­سوز این کشور، نوشیدنی‌­ای برای گرم کردن چانه و تشویق گوینده به صحبت است.

سرانجام، مرد جوان انگلیسی، مدیر بخش غذا و نوشیدنی هتلی کنار دریاست که پنجره‌­های رستوران آن چشم­اندازی بی­‌انتها از آسمان و امواج آبی را پیش چشم می­‌گستراند. انگلیسی­‌ها ملتی عاشق چای­‌نوشی و حتی مدعی مالکیت معنوی آن هستند. فنجان چای در صبحانه­ بریتانیایی آیتمی لازم است و مهمانی چای اشراف دوره ویکتوریایی از صحنه­‌های معروف سریال­‌های بی‌­بی‌­سی.

سرانجام اگر هیچ کدام از این تصاویر برایتان آشنا نبود، به ایران برمی‌گردیم. گرداندن سینی چای توسط دختر، آزمون سنتی مراسم خواستگاری و نشانه تایید گرفتن نهایی و مبارک باد گفتن است. چای در قهوه‌­خانه‌­ها هم آهنگ آشنایی دارد: چک و چک استکان‌­ها در دستان شاگرد قهوه‌­چی آهنگی آشنا برای قهوه‌خانه‌نشینان است. امروز از چای صحبت می‌کنیم از تاریخچه چای در ایران و جهان می‌گوییم و نگاهی به فرهنگ نوشیدن آن می‌اندازیم.

کشاورز مقدس، راهب یا امپراتوری خوش ذوق؟

خواستگاه چای با نام علمی کاملیا سینِنسیس (camellia sinensis) کشور چین است. افسانه‌­هایی که از کشف چای حرف می‌­زنند به اندازه‌­ای قدمت دارند که می­‌توان باور کرد چای همیشه در چین مصرف می­‌شده است. البته این مبدا نامعلوم کشف چای که از ۵۰۰۰ الی ۹۰۰۰ سال تخمین زده می­‌شود، هم معنی رایج بودن این نوشیدنی محبوب به شکل امروز نیست.

زیرا روش‌­های پرورش گیاه چای و آماده‌­سازی و نوشیدن آن حاصل گذر قرن‌­هاست. به هر روی افسانه‌­های چینی، کشف چای را به پیش از پیدایش مسیح نسبت داده­‌اند و اولین کاربردهای آن را درمانی و غذایی دانسته‌­اند. چینی­‌ها دستکم از ۵۰۰۰ سال قبل برگ گیاه چای را به عنوان دارو می­‌جویدند.

هم در افسانه­‌های چینی و هم در ژاپن، چای را روییده از مژه­‌های چشم راهبی بودایی می­‌دانند که برای تنبیه خودش به علت خواب آلودگی و غفلت هنگام مراقبه، مژه‌­هایش را از چشم کنده و دور انداخته بود. می‌­گویند از هر مژه او یک بوته گیاه چای رویید. در نسخه ژاپنی این افسانه، راهب، داروما (Daruma) نام دارد.

به جز این، چینی­‌ها از شِن نُونگ (Shen Nong)، «کشاورز الهی» به عنوان کاشف چای نام برده‌­اند، کشاورز مقدسی که چینی­‌های باستان او را منشا پیدایش بسیاری از گیاهان می‌دانستند. شن نونگ در چین باستان کاشف برنج هم بوده است. در روایت سوم، همین فرد امپراتور چین است و چای را اتفاقی کشف می­‌کند. آنگونه که در تاریخچه کشف چای آمده است، روزی خدمتکاران مشغول تهیه آب جوش برای او بودند. امپراطور عادت داشت تا آبی که می­‌نوشد از قبل جوشیده و خنک شده باشد. در اثر بی‌­احتیاطی خدمتکاران، برگی از درخت چای داخل آب افتاد و آن‌را همانطور برای امپراطور بردند. برخلاف انتظارها، امپراتور نوشیدنی را بسیار خوش­‌طعم دید. در نسخه دوم روایت، امپراطور چینی درحال قدم زدن در باغ در فصل بهار بوده که همین اتفاق افتاده است.

اما فارغ از افسانه‌­ها، راه یافتن چای به کشورهای همسایه و دورتر، داستان‌­های دیگری دارد. طبق آنچه در تاریخچه کشف چای آمده است، در زمان سلسله مینگ (Ming dynasty) نیاز دولت چین به اسب‌­های تازه نفس جنگی برای ارتش باعث شد تا تجارت چای با تبت به راه بیفتد.

چینی­‌ها از جاده­‌هایی که «جاده‌­های چای-اسب» نام گرفتند، به تبت چای می­‌بردند و از تبتی­‌ها اسب جنگی می­‌گرفتند. تجارت یاد شده تا پایان سلسله مینگ ادامه پیدا کرد و درختان چای باستانی فراوانی را در این منطقه به جا گذاشت. امروزه تبتی­‌ها چای شور کَره‌­ای می­‌نوشند. تجارت چای از چین و  مغولستان، این گیاه را به شبه قاره هند آورد.

بعضی نیز انتقال چای از چین به هند را متاثر از اقدامات رابرت فورچون هلندی می‌دانند که در خدمت کمپانی هند شرقی بود. او دانشمند، گیاه­‌شناس و جاسوسی صنعتی بود که گیاه چای، رموز کشت و تهیه آن و تعدادی متخصص این کار را اواسط قرن هجدهم از چین به هند برد و بعدها چای از همین طریق به خانه اشراف بریتانیایی راه یافت و از آنجا به آناتولی (ترکیه امروزی)، فلات ایران و شمال آفریقا رسید.

تاریخچه چای و راه یافتن آن به اروپا اما پیچیده­‌تر بود و با دریانوردان هلندی و بعدها کمپانی هند شرقی و ملکه پرتقال -که همسر شاه انگلستان شد- ارتباط دارد. کاترین اهل براگانزا (Catherine of Braganza) که در قرن هفدهم با چارلز دوم، پادشان انگلستان ازدواج کرد، رسم چای‌نوشی را باب کرد و زنان اشراف و درباری به تقلید از او این سنت را ابداع کردند.

به هر روی، چای از چین به سمت شرق جاده ابریشم یعنی ژاپن و شبه جزیره کره راه پیدا کرد. در ژاپن بدل به نوشیدنی‌­ای شد که با اعتقادات مذهبی و آیین‌­ها ارتباط تنگاتنگی داشت، زیرا راهبان بودایی ژاپنی بعد از فراغت از تحصیل در چین، در بازگشت خود به کشور نوشیدنی چای را همراه آوردند.

در قرن ششم، ژاپنی_{­‌‌‌‌‎}ها فرستاده‌­هایی را به چین اعزام کردند تا در مورد چای و فرهنگ چای یاد بگیرند و بذر آن را از راه جاده ابریشم برای کشت در ژاپن بیاورند. آیین‌­های چای­‌نوشی و هر آنچه مرتبط با چای است، هم در گذشته و هم در زمان حال، نقش برجسته­‌ای را در زندگی مردمان شرقی ایفا کرده است.

تاریخچه چای، از شرق تا غرب

تاریخچه کشف چای یا قصه چای، از چند هزار سال قبل آغاز شده، ولی هنوز راوی روایت آنرا تمام نکرده است. با وجود هزاران نوشیدنی رنگارنگ ترکیبی که بشر از آزمودن مزه‌­های مختلف در کنار هم درست کرده، چای با تمام سادگی و ظرافت و وقار، در چهارگوشه جهان انتخاب اول یا دوم انسان­‌ها بعد از نوشیدنی محبوب قهوه برای آغاز روز و اتمام آن است.

حتی ماجرای ابداع تی بگ یا چای کیسه‌ای، همان چای لیپتون که ما می‌شناختیم، قرار نبود آنگونه که اتفاق افتاد رخ بدهد. می‌گویند توماس سالیوان آمریکایی در سال ۱۹۰۸ موقعی که می‌خواست نمونه‌های چای صادراتی خود را برای مشتریانش در نقاط مختلف کشور بفرستد آن را در پوششی ابریشمی قرار می‌داد. بعضی از مشتریان این کیسه‌های کوچک را در آب جوش انداخته و چای را میل می‌کردند. در جریان جنگ دوم جهانی هم، مردم و سربازان فنجان چای را یک لحظه زمین نگذاشتند. شرکت آلمانی چای تیکانه (TEEKANNE) این «بمب‌های چای» را روانه جبه‍ه‌ها می‌کرد تا سربازان در خط مقدم لذت نوشیدن چای گرم را از دست ندهند.

اما به جز جنگ، جایی که شادی و سرور برپاست، در صلح و آرامش هم چای حضور دارد. مردم در شمال شبه قاره هند، در مناسبت‌های خاص مانند عروسی‌ها و جشنواره‌ها، چای را روی سماور با هل، دارچین، بادام و زعفران ترکیب می‌­کنند تا «کاهوا» (Kahwah) بنوشند.

در افغانستان، چای مفصلی به نام «قیماق چای» (Qimaq Chai) دارند که برای مناسبت‌های خاص مانند عروسی و نامزدی تهیه می‌شود. این چای به رنگ صورتی است و با افزودن شیر و هل بدست می­‌آید.

بریتانیایی­‌ها و هلندی­‌ها نیز چای را در سبک زندگی خود گنجانیده­‌اند، همچنان که مفاهیمی مثل مهمان‌­نوازی، درک متقابل، سنت­‌های بومی و زندگی جمعی که چای با خود به ارمغان آورده است.

لینک منبع مطلب کلیک کنید